VIACRUCIS
DO SANTUARIO DAS ERMITAS.
O Bolo
UN
CAMIÑO DE ESPERANZA
Xesús Antonio Gulías Lamas
Podemos considerar o Santuario das Ermitas e todo o seu entorno, (Santuario, pobo
e subida ó Deserto) como un Sacromonte, unha Vía Sacra ou unha Nova Xerusalén.
A función dos Viacrucis nos Sacromontes,
realizados sobre unha vía sagrada, ateigada de capelas, como acontece aquí nas
Ermitas e tamén nalgúns santuarios de Portugal,
como o da vila de Gimaraes, é a de elevar a espiritualidade dos peregrinos,
evocando a Paixón de Cristo, dende que celebrou no Cenáculo a Pascua cos discípulos e dende alí, foi a orar
ó Monte das Oliveiras para poñerse en contacto co Pai, pasando despois polo
prendemento, a visita ás casas dos sumos sacerdotes e de Pilato, onde foi
azoutado e escarnecido, para partir, cunha coroa de espiñas na cabeza e a cruz
a costas, camiño do Calvario, para ser crucificado e posteriormente enterrado,
para resucitar ó terceiro día.
Os elementos artísticos e simbólicos que
forman o conxunto das Ermitas e moito máis pobre, non só no contido, (grupos de
imaxes) senón tamén no continente (capelas), cos de Braga, nos que están
inspirados, pois tanto as capelas de Braga como as imaxes, que lle serviron de
modelo, son máis grandiosas cas das Ermitas, pero non por iso estas,
representan peor que aquelas, a simboloxía que reproducen nin a finalidade para
o que foron realizadas.
Parece ser, que a orixe deste acto piadoso,
como son o rezo e a meditación do viacrucis, arrancan, segundo escribe Gil
Atrio, co dominico español, Álvaro de Córdoba, coñecido polas reformas que
impulsou na súa orde a comezos do século XV.(1) Di a tradición, que este dominico viaxou,
primeiro a Italia e despois a Xerusalén, e cando regresou, comprou co apoio
real, a Torre Berlanga cun gran terreo que a circundaba, situado a uns seis
quilómetros da cidade de Córdoba. Este lugar, tiña moitas semellanzas coa
paisaxe de Xerusalén e unha orografía moi parecida ó lugar onde Cristo sufriu a
Paixón, dándolle ó novo convento o nome de “Scala Caeli”. Alí estableceu frei Álvaro, a “Horta de
Xersemaní” , o “Torrente Cedrón” e un “Viacrucis”.
É posible, que tamén o nome de “Scala Caeli”
o copiara frei Álvaro do convento do mesmo nome que había en Italia e que el
mesmo visitou, como xa se dixo, antes de viaxar a Xerusalén. Pero tanto o nome
do italiano como o nome do cordobés,
estaban fundamentados no libro do Xénese, na pasaxe que narra o sono de Xacob,
(Xen. 28: 10-22) que moitos místicos consideran unha profecía do que coa
chegada do Fillo do Home, acontecería no Calvario, onde Cristo, coa súa morte e
Resurrección, establecería dunha vez para sempre, unha escaleira para levar o
home directamente a Deus.
Primeiro foron os freires e despois os fieis
os que podían evocar neste lugar a Paixón de Cristo. Foi como deste xeito, se
converteu, a Torre Berlanga e o seu entorno, nun importante lugar de
peregrinación, motivo polo que os relixiosos, solicitaron en 1442, a concesión de indulxencias
para os peregrinos (2)
A partir da “Scala Caeli”, fóronse
levantando, anos máis tarde, tanto en España como en Portugal, un importante
número de Viacrucis con capelas, onde se mostraba, por medio de grupos de
imaxes, os diversos pasos da Paixón de Cristo. En Galicia, ademais do das
Ermitas, que é ó que nos estamos a referir neste traballo, hai que mencionar
tamén, o do Monte Medo, situado arredor do Santuario dos Milagres, no concello
ourensán de Baños de Molgas, aínda que este derradeiro, so conta con sete
estacións.
I Estación
En Portugal, como veremos máis adiante con
maior detalle, foi o do Bom Jesus de Braga, tanto pola súa situación, como
polas calidades das tallas e das capelas, o que parece que serviu de modelo
para todos os demais da península Ibérica, ou polo menos, para os do noroeste.
O Bom Jesus de Braga, ten as súas orixes no
século XIV, cando se ergueu no monte Espiño, unha capela para venerar a Santa
Cruz. Esta ermida, foi ampliada en varias ocasións, pero non foi ata o século
XVII, cando se empezaron a facer os primeiros “passos da Paisâo” que foron
completamente subtituídos, a partires de 1723, nos tempos do bispo Moura Tales,
polas actuais capelas e tallas.
Do viacrucis do Santuario das Ermitas, di
Ferro Couselo que “pola calidade das tallas, de tamaño natural, colócase á
altura dos mellores do mundo: Milán ou Braga”. (3)
Non todos os autores están de acordo coa
apreciación que destas obras fai Ferro Couselo. Así, Dolores Vila Jato opina
que “as esculturas no seu conxunto están gobernadas por un canon excesivamente
curto, desatendendo ás proporcións, xa que destacan as cabezas e as mans, por
seren de gran tamaño. As figuras, nas diversas escenas nas que debera haber
algún tipo de movemento, en moitos casos son incongruentes, xa que por exemplo,
no caso dos apóstolos, non se sabe se están sentados, ou de pé. Igualmente a do
Cireneo, ou a dos personaxes que están cravando a Cristo na cruz. Todo isto
parece que denota unha obra que está entre a falta de modelo e a de
coñecementos de anatomía. Os corpos son inertes, excesivamente ríxidos,
semellantes ás veces a monecos grotescos, nos que os rostros se escudan detrás
das barbas e dos bigotes e complétanse con toques de pintura. O pelo é case
sempre rizado en bucles xeométricos e as barbas, partidas en pinza. Os pregues
das roupas, parece que buscan un xogo de luces que dinamice as teas”. (4)
I Etación
I Etación
As obras deste viacrucis foron iniciadas,
polo Administrador do Santuario das Ermitas Don Domingo Xosé Rodríguez Blanco(5) no ano 1730 (6), aínda
que hai autores, coma Cid Rumbao, que apunta que estas obras deron comezo no
ano 1929, sendo bispo de Astorga, Monseñor Xosé Bermúdez y Mandía. Pola súa
parte, Bonent Correa afirma que Rodríguez Blanco fixo a viaxe a Braga “para tomar, pues las
medidas” y “haviéndolas visto,
registrado y admirado se bolbió al Santuario; y en el año setecientos y treinta
y uno dió principio al suyo”. (6a) Foran os inicios uns anos antes ou despois,
o que si parece probado é que o referido administrador ideou este viacrucis a
imitación do que mandara facer San Carlos Borromeo no seu arcebispado de Milán,
pero sobre todo o que mandara levantar O Ilmo. Señor D. Rodrigo de Moura e
Telles, arcebispo de Braga, no monte do Bom Jesús, a unha legua desa cidade
portuguesa, no ano 1723. (7) Este
viacrucis portugués do Bom Jesús, componse
dunha ermida por cada estación coas efixies no interior onde se representa cada un dos pasos de Cristo dende
a Derradeira Cea, pasando por todas as estacións tradicionais e outras menos
comúns como son a do encontro coa
Madalena ou a do Camiño de Emaús, para rematar coa Ascensión de Cristo ós ceos.
Temos que sinalar que a subida ó viacrucis do Bom Jesús de Braga nos inicios
das estacións fanse mediante escaleiras, ás que seguen un camiño
empedrado, e en moitos casos, están á
par, ou unha enfronte doutra, polo que as medidas das distancias, non se corresponden
coa realidade de Xerusalén.
Cruceiro das
Ermitas
Unha vez rematadas as obras do Santuario das
Ermitas, D. Domingos Xosé Rodríguez Blanco, comezou a construción do viacrucis,
que vai dende o adro da igrexa ata o lugar coñecido como o “chan da Resurrección”,
que está no alto do monte. As proporcións das distancias, tanto do viacrucis de
Xerusalén, como do de Braga, -que tampouco ten as mesmas co de Xerusalén-, do
que Blanco parece que tomou as medidas, coido que deixan bastante que desexar,
xa que as catro primeiras estacións, que están dentro do adro do Santuario,
nada teñen que ver coas distancias reais
que hai entre os catro lugares nos que aconteceron eses feitos. Algo semellante
sucede tamén entre a quinta e a sesta, onde a distancia que hai entre ambas capelas, non chega ós vinte
metros. A medida que o viacrucis vai ascendendo, as distancias parece que se
achegan máis á realidade e así podemos ver a modo de exemplo, que entre a VII e
a VIII a distancia que as separa, é de 72 metros , e a que hai
entre a VIII e a IX, neste caso, a distancia ascende a 108 metros .
IV Estación
O viacrucis das Ermitas conta coas catorce
estacións clásicas e, como algo innovador, posiblemente, imitando ó de Braga,
engade a da Resurrección. Estas empezan,
como acabamos de sinalar, no adro da igrexa do Santuario, onde están situadas
as catro primeiras: dúas, nos ocos dos arcos que hai na parte interior da
Casa-Administración e as outras dúas –contra o río- nas capelas circulares que
están nos ángulos exteriores do adro. A quinta estación está ó comezo do camiño
de Castela que vai ata a cima do monte que aquí se lle chama o Deserto. Por
este camiño están colocadas todas as demais estacións ata chagar ó máis alto,
onde está a última que, como xa dixemos, é a da Resurrección de Cristo.
V Estación
Todas as estacións, excepto a primeira e a
cuarta, como acabamos de dicir, que están no primeiro e no último arco da
Casa-Administración do Santuario, as demais componse de capelas individuais. A
segunda e a terceira, tamén están dentro do recinto do adro, xustamente nos
ángulos exteriores. Trátase de dúas construcións circulares con bóveda
semiesférica e unha ampla fiestra con reixas, que permite ver dende o exterior
as figuras que se representan. O ápice da segunda estación vai coroado cunha
escultura que representa a unha nai con dous nenos nos brazos e un no chan,
agarrándolle o vestido; o da terceira remata nun pendón con bóla. As demais
estacións están situadas á beira esquerda do camiño que sobe ó Deserto e están
formadas por capelas de planta cadrada con cuberta de bóveda de canón e
realizadas en granito concertado. Na fachada de cada unha ábrese unha gran
fiestra enreixada por onde se pode ver o grupo de esculturas de tamaño medio
que hai no seu interior. As esculturas están labradas de xeito artesanal, onde
se representan as diversas escenas da Paixón de Cristo, dende que foi condenado
no Pretorio ata a Resurrección de Cristo que está edificada sobre o muro
oriental do cemiterio. Na actualidade, a única capela que non conserva no
interior ningunha imaxe é a quinta, que corresponde, a do Cirineo, axudando a
Cristo. Esta capela, totalmente exenta, está á beira das escaleiras que dan
acceso á reitoral. Leva sobre o centro do pincho un escudo bispal con canal ó
voo e sobre o ápice, unha cruz simple. As demais capelas, a excepción da que
representa a Resurrección, non teñen pináculo. As capelas correspondentes á
VII, VIII e X estación levan sobre a cuberta unha edificación de albanelería,
con fiestra ó exterior, que forma parte da casa habitación que está a beira.
X Estación
Inicialmente o número de figuras era de 59.
Posteriormente foron aumentadas ata 62 e na actualidade consérvanse 56. As
figuras son de estilo moi popular, sinxelo e expresivo e están talladas en
madeira de castiñeiro enxertado. Esta obra tardou en construírse 30 anos, e o
administrador Rodríguez Blanco so viu rematadas as nove primeiras estacións,
pero sen cubrir, enreixar e decorar, completando o resto dos viacrucis o
seguinte administrador. O seu importe foi de 17.970 reais de vellón (8) , dos
que pagou, 4.000 reais, do seu propio peto.
A primeiro etapa da construción abarca dende
1730-31 ata 1747, data na que morreu o administrador Rodríguez Blanco, e só
estaban rematadas, como xa se dixo, 9 estacións. Dous anos máis tarde, foi
nomeado Administrador D. Jerónimo Ochoa y Salazar, que emprendeu a construción
dos viacrucis que faltaban e finalizou as obras no ano 1760. Parece ser que a
razón de tanta tardanza das obras son consecuencia dos ruíns anos económicos que
dende 1736 ata 1756 afectaron ós ingresos do Santuario. Os mellores ingresos
que tiña as Ermitas procedían sobre todo das esmolas que viñan dos Portos e da
Limia, onde chegaban a recadar 10.000 reais de vellón por ano pero, durante
esas dúas décadas, apenas chegaban a recadar 2 ou 3000 reais de vellón por ano.
O mesmo pasaba cos censos e rendas que se cobraban tarde e moitas delas era
imposible cobralas por falta de liquidez dos arrendatarios. (9)
As
esculturas foron pintadas no os ano 1820
e no ano 1840, os pasos. No ano 1985
volveuse a pintar todo o conxunto. Nesta ocasión tamén se realizaron
restauracións parciais, xa que moitas figuras estaban moi deterioradas. No ano
1909 houbo un desprendemento de terra que afectou ó Santuario e desfixo a V estación
que foi de novo reconstruída.
Durante o longo tempo que levou a
construción do Viacrucis, houbo nas Ermitas un taller de escultores artesanais,
de xeito permanente polo que se crearon figuras populares, sinxelas e
expresivas pero de escaso valor escultórico, moi lonxe das grandes tallas que
por eses anos se facían para as igrexas galegas. As diferenzas que hai entres
as esculturas das Ermitas e as do Bom Jesús, son que as portuguesas, foron
talladas por escultores habituados á creación de grupos, con madeira ben
tratada e por mestres de modelado, mentres que as das Ermitas, son “graciosas”,
“expresivas” ou “efectistas”, pero tecnicamente, están moi lonxe das que por
eses anos se facían por todo o sur de Galicia, xa que algunhas figuras, rozan a
caricatura á hora de presentar os personaxes malos, como son os xudeus, pois xa
o di o dito popular da bisbarra: “é máis feo cos xudeus das Ermitas”. Outro exemplo de fealdade é a figura do mal ladrón que nun xesto
burlesco, está botando a lingua fóra. (10)
VII Estación
É de supoñer que neste taller das Ermitas
existía un mestre tallista, un pouco máis dotado co resto do persoal, sen
deixar de ser moi pouco hábil. Aínda así, as tallas de maior valor artístico,
atribúenselle a el. Unha vez rematadas as esculturas eran colocadas no interior
das capelas correspondentes, illándoas dos axentes exteriores por medio de
reixas e vidros, se ben, amparan os monumentos que se gardan no interior,
impiden dende o exterior, unha visión satisfactoria dos mesmos, sobre todo a
distancia, polo que sería desexable dotar ás capelas con algún tipo de
iluminación interna. (11)
Na Idade Media, por estar os Santos Lugares
moitas veces ocupados polos musulmáns, deu lugar ó que Santiago Sebastián,
chama “unha peregrinación de substitución”. (12) Deste xeito, moitas montañas e
outeiros empezaron a ser utilizados como lugares sagrados e de culto para ás
estacións que rememoraban a Paixón de Cristo. Estas recibiron o maior impulso
coa Contrarreforma que invitaba ós católicos a manifestar a súa fe mediante
actos litúrxicos moi expresivos.
Os primeiros “sacromontes” aparecen en
Italia, concretamente no arcebispado de Milán, onde o seu Arcebispo, San Carlos
Borromeo, impulsou a creación destes teatros vivos para que os crentes puideran
expresar a súa fe. Outros sacromontes destacados son os de Varalho e Varese,
que xa fixaban catorce estacións, seguindo as descricións dun relixioso que
peregrinara a Xerusalén.
Para a celebración dos diversos pasos
edificáronse capelas nas que se colocaban monumentos que representaban as
diversas escenas da Paixón de Cristo. Segundo Muñoz Jiménez, en Portugal, a
difusión, débese entre outros, a Orde Carmelita que montaron nos seus
“Desertos”, poboados de cruces, verdadeiros “sacromontes” coma os dos mosteiros
de Tomar ou Busaco.
XII Estación
Vía Dolorosa,
Camiño do Deserto
O modelo máis importante, como xa dixemos
anteriormente, está no viacrucis do Bom Jesús do Monte, na cidade de Braga.
Este lugar xa era motivo de peregrinación a principio do século XIV, pero non
sería ata as primeiras décadas do século XVIII, cando se planifique un conxunto
urbanístico sagrado, dedicado á Paixón de Cristo, nesta montaña. Para este fin,
fixeron diversas capelas que albergaran os diversos “pasos”, ou escenas. A obra
prolongouse durante todo o século XVIII. No ano 1784, foi reedificada a igrexa
e no século XIX, fíxose a escalinata, chamada das Virtudes Teologais e
substituíronse seis das oito capelas do Viacrucis. Foi este Viacrucis de Braga
o que serviu de modelo, como xa indicamos, para o das Ermitas. Pero hai entre
os dous, dúas diferenzas importantes:
1º. O viacrucis de Braga está enclavado nun
espazo sagrado, ideado e materializado con gran perfección, convertendo a
montaña nunha alegoría do camiño da Salvación, pero tamén coma un proxecto
artístico para a Xerusalén Restaurada, onde o arte se pon ó servizo da fe. Pola
contra, o viacrucis das Ermitas, desenvólvese nun nivel popular e artesanal. A
montaña conserva o seu enxebrismo natural e agreste, sendo o “deserto” o lugar
polo que os peregrinos deben andar para pasar por cada unhas das estacións, que
máis que creacións artísticas, son representacións artesanais, nas que os
penitentes son capaces de apreciar a linguaxe expresiva que fala dos diversos
pasaxes da Paixón de Cristo.
2º. No viacrucis de o Bom Jesús, os pasos
son distintas etapas que conducen a Cristo, manifestado na igrexa que coroa o
final do Sacromonte como a Nova Xerusalén Celeste. Pola contra, nas Ermitas, a
igrexa é o punto de partida e remata nunha capela do monte coma lugar da
resurreción de Cristo, O peregrino venera antes á Virxe no seu santuario e
implora a súa mediación. Unha vez conseguida a protección da Virxe, o peregrino
está preparado para afrontar o duro ascenso á Paixón.
VI Estación
Fachada do Santuario de Nosa Señora das
Ermitas
Resumindo, podemos concluír, que as Ermitas
e a súa fantástica paisaxe, é sen xénero de dúbidas, a que máis se asemella a
idea que temos os cristiáns, que nunca peregrinamos a Xerusalén, a ese lugar,
escollido por Deus, para iniciar o seu plan de salvación.
Podemos considerar o Santuario como o lugar
onde Cristo pasou a tarde do xoves e parte da amañecida para o venres, que
foron o Cenáculo e o Horto das Oliveiras, xa que o Santuario, e concretamente o
altar, é o lugar onde Cristo se fai presente por medio da Eucaristía para
converterse de seguido, tamén, en lugar de recollemento e de oración, diante da
imaxe de María, corredentora con Cristo no proceso de Salvación. Por iso, despois
de celebrar a Eucaristía e de orar diante da Virxe, para que interceda ante o
Pai, -que foi o mesmo que fixo Cristo, antes de emprender ese duro camiño que o
levaría ata o Gólgota-, o peregrino sae, partindo da estación que recorda o Pretorio, para percorrer
dentro do adro, os primeiros acontecementos da Paixón.
XIV Estación
Despois, xa no casco urbano, coma se da Nova
Xerusalén Restaurada se tratara, os peregrinos e fieis van recorrendo e
meditando nas diversas pasaxes de Cristo ata chegar as catro derradeiras
estacións, situadas cerca da cume. A XII e a XIII, aínda que teoricamente
estarían no mesmo lugar, aquí distáncianse para que os fieis poidan meditar,
mentres fan o camiño. Foron as horas do suplicio; as horas das sete palabras,
onde Cristo, cravado na cruz, fai o seu derradeiro testamento, e coma ser
humano, espera a morte, que chega con toda a súa crueldade e dureza, pero ó
mesmo tempo, co perdón ós verdugos e coa doazón de si mesmo.
XV Estación
Finalmente o Sepulcro e a Resurrección. Para
os artífices deste viacrucis, a cúspide, non está na morte. O punto álxido está
na Resurrección, que sería o mesmo lugar do Sepulcro, pero levouse para o Chan
do Deserto. Para significar a importancia que ten este feito na vida do
cristián. En fronte, como xa dixemos máis arriba, está a menos de medio facer,
a capela da Resurrección, porque como escribe San Paulo: se Cristo non
resucitara, vana sería a nos fe. (1 Co. 15, 14).
Como
tamén xa indicamos, o sentido do Santuario das Ermitas, acada co Viacrucis, un
valor engadido. Porque envolve ó peregrino, mediante os elementos artísticos
dos pasos, nun ambiente relixioso, dándolle unha mensaxe teolóxica para que
vaia camiñando cara unha maior espiritualidade, partindo da idea da ascensión,
que coa axuda da Virxe, vai percorrer toda unha Vía Dolorosa, semellante a de
Xerusalén, ata chegar ó Deserto, onde está o Calvario e de alí, irá parar á
cúspide da redención: a Resurrección de Cristo. Temos que ter tamén presente
neste entorno, que a montaña é un lugar de encontro coa Divindade, e sitio
idóneo para comunicarse con Deus. (Lc. 6:12-19)
Igrexa da Resurrección sen rematar
(1) Gil Atrio C.
España, ¿cuna del viacrucis?. Archivo Iberoamericano, 11. Madrid. 1951. págs.
63-92.
(2) Varios autores.
Diccionario de Historia Eclesiástica de España, Madrid. CSIC, 1972. Tomo I.
Pág. 618.
(3) Castro Voces,
A. El Santuario de las Ermitas, estudio histórico-artístico, económico,
socio-religiosos y educativo: 1624-1990. Instituto de Estudios Valdeorrenses.
Cuaderno monográfico, 26. 1999.
(4) Vila Jato, D.
Santuario das Virxe das Ermitas. Consellería de Cultura. Xunta de Galicia.
(5) A.S.N.S.E.
Libro de Descargo y Data...Cuentas. Libro 2º fol. 223.
(6) Contreras,
Manuel. Historia del célebre Santuario de Nuestra Señora de las Ermitas.
(6a) Bonet Correa,
A. e outros autores. El Santuario de Nuestra Señora de las Ermitas, Consellería
de Cultura. Secretaría Xeral. páx. 36
(7) Contreras,
Manuel. Historia del célebre Santuario de Nuestra Señora de las Ermitas.
(8) A:S.N.S.E.
Libro de Cargo y Data. Cuentas. Libro 2º fol. 223.
(9) A.S.N.S.E.
Libro de Cargo y Data...Cuentas. Libro 3º fols. 29, 211,204, 225, 278.
(10) Castro Voces,
A. O.C.
(11) Vila Jato, Dolores. O.C.
(12) Vila Jato, D.
O.C. pax. 85.
Xesús Antonio
Gulías Lamas.
Santiago de Compostela, 15 de Outubro de 2011.
Via Dolorosa
Monte das Ermitas
XII
Estación e Subida ó Deserto
XV Estación. A resurrección de Xesús